İdil Bulgar Hanlığı

İslamiyet’i Kabul Eden İlk Türk Devleti (X – XV. Yüzyıl)

İtil nehri çevresinde yerleştikleri için bu adı taşıyan devlet, en uzun süre yaşayan Türk devletlerinden biridir. Bulgar boylarının en eski ataları Ugur boyları olarak anılan ve Büyük Hun İmparatorluğuna bağlı olarak Ural dağlarının doğusunda yaşayan topluluklardır.

Ugur boyları, Batı Hun Devleti’ne bağlı olarak Karadeniz’in kuzeyine yerleşmişlerdir. Batı Hun Devleti’nin yıkılmasından sonra, Atilla’nın oğlu olan İrne’nin kendisine bağlı olan Hun boylarıyla birlikte Orta Avrupa’dan Karadeniz’in kuzeyine göç etmesinin ardından bölgede yaşana Ugur boylarıyla birleşmesinin ardından Bulgarlar adını aldılar.

575’ten sonra Batı Göktürk Devleti’nin hakimiyetine giren Bulgarlar, bu devletin 630’da yıkılmasından sonra Kuvrat idaresinde Büyük Bulgar Devleti’ni kurdular. Ancak Kuvrat’ın ölümünden sonra devlet Hazar Hakanlığının saldırıları sonucu yıkılmıştır. (665)

Bulgar Hakanı Kuvrat’ın oğullarından Bat – Bayan’ın liderliğindeki bir kısım Bulgar topluluğu, Kafkasya’nın kuzeyinde kalarak Hazar Hakanlığının egemenliği altına yaşamayı sürdürdü.

Kuvrat’ın diğer oğlu Asparuh liderliğindeki bir kısım Bulgar boyu ise batıya göç ederek Tuna nehri boylarına yerleşti ve Balkanları ele geçirerek 681’de Tuna Bulgar Devleti’ni kurdu. Yaklaşık iki yüzyıl boyunca bölgede Türk karakterini koruyarak varlığını sürdüren Tuna Bulgarları zamanla Slav nüfus içinde asimilasyona uğradı ve Slav kültürünün bir parçası oldu. Zamanla Hıristiyanlığın da etkisinde kalan Tuna Bulgarları 864’te Pars (Boris) Han’ın Hıristiyanlığı devletin resmi dini olarak kabul etmesinden sonra Türk karakterinden tamamen uzaklaştı.

İdil Bulgarları ise Kafkasya’nın kuzeyinden Karadeniz’in kuzeyindeki İtil nehrine gelerek buradaki Fin – Ogur kavimlerini egemenlik altına aldı. İtil Bulgarlarının yerleştikleri bölge İskandinavya’dan İran’ uzanan ticaret yolu üzerinde bulunmaktaydı. Bu nedenle ticareti faaliyetlerle meşgul olan ve iklim koşulları nedeniyle tarımla da uğraşan İdil Bulgarları kısa sürede zenginleşmişlerdir.

Karadeniz’in kuzeyinde yerleşmiş bulunan İdil Bulgarları, Harezm ve İran ile yaptıkları ticaret aracılığı ile İslam dinini tanımaya başladılar. Bölgeye gelen çok sayıda Müslüman tüccarların aracılığı ilse birçok İdil Bulgarı İslamiyet dinini benimsemeye başladı. Ülkede artan Müslüman nüfusunun etkisi ve Hazar Hakanlığına karşı müttefik bulma arzusunda olan Bulgar Han’ı İlteber Almış Han Abbasi Halifesi Muktedir – Billah’a bir elçi göndererek İslam dinine geçmek arzusunda olduklarını, bu yüzden ülkesine din adamları göndermesini istedi. Almış Han’ın bu isteği üzerine Abbasi Halifesi Sevsen er – Ressi’nin başkanlık ettiği ve aralarında ünlü Arap seyyah İbn Fadlan’ın da bulunduğu bir heyeti İdil Bulgarlarına gönderdi. Heyet 912 yılında Bulgarlar’ ın ülkesine ulaştığında Bulgarlar tarafından çok iyi karşılandı. İlteber Almış Han’ın Müslüman olmasıyla İdil Bulgarları’ nın resmi dini İslamiyet oldu ve İdil Bulgarları Abbasi Halifesine bağlı bir Türk – İslam Devleti haline geldi. İslam Dini’ nin Doğu Avrupa’daki temsilcisi haline gelen İdil Bulgar Hanlığında Han ve Abbasi adına sikkeler bastırıldı, camiiler ve saraylar inşa edildi, hutbeler okutulup kadılık müessesine işlerlik kazandırıldı.

Bölgeye yerleştikleri dönemden beri Hazar Hanlığı’ nın egemenliği altında varlıklarını sürdüren İdil Bulgarları, Hazar Hanlığı’ nın Peçenek, Kıpçak ve Rus akınları sonucunda zayıflaması üzerine 965’te tam olarak bağımsız bir devlet haline gelmişlerdir.

İdil Bulgarları bağımsızlıklarını elde ettikten sonra bölgedeki Rus Knezliklerine karşı Kürk Yolu hakimiyeti için mücadele etmiş ve bu ticaret yolunun kontrolü sayesinde ticaretten büyük gelirler elde etmeyi başarmışlardır.

İdil Bulgar Hanlığı XII. Yüzyılda çokça defa mücadele ettiği Moğol Hanlığı’ nın istilasına uğramış ve Altın Orda devletine yarı bağımlı halde varlığını sürdürmüştür. Bulgar Hanlığı 1437’te Kazan Hanlığı’ nın kurulmasının ardından siyasi olarak son bulmuş ve İdil Bulgar halkları ise Kazan Hanlığının yönetimi altına girmiştir.

İdil Bulgarları;

Asya Hun, Batı Göktürk, Hazar Hanlığı ve Altın Orda devletlerinin egemenliği altında yaşamışlardır.
Hem Orta Asya’da hem Karadeniz’in kuzeyinde yaşamışlardır.
İslam dinini benimseyen ilk Türk Devleti’dir.
İlteber Almış Han’dan itibaren devleti resmi dini İslamiyet’tir.
Abbasi Halifesi Muktedir Billah zamanında İslam dinini benimsemişlerdir.
Halife, Sevsener – Ressi başkanlığında bir heyet göndermiştir.
Arap Seyyah İbn Fadlan bu heyette kâtip olarak bulundu.
Kadılık müessesine işlerlik kazandıran ilk Türk devletidir.